Παρατίθεται η ομιλία του πανιερωτάτου μητροπολίτου Πάφου κ.κ.Τυχικού στα πλαίσια των εορταστικών εκδηλώσεων “ΣΤ’ Ηρακλείδια” της Ι.Μ. Ορεινής και Ταμασού που πραγματοποιήθηκε στις 15-17 Σεπτεμβρίου 2023.
Τα ασκηταριά και τα σπήλαια της Μητροπολιτικής περιφέρειας Πάφου
του μητροπολίτου Πάφου κ.κ.Τυχικού
(περίληψη)
Η Εκκλησιαστική επαρχία Πάφου είναι γεμάτη από αναρίθμητα σπήλαια και ασκητήρια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν από τους Χριστιανούς. Αυτά μπορεί να ήταν φυσικά από τη μορφολογία του εδάφους, άλλα να λαξέφθηκαν κατά την Ελληνορωμαϊκή εποχή ως υπόγειοι κυρίως τάφοι και άλλα λαξέφθηκαν από την αρχή από τους ίδιους τους πιστούς κυρίως μοναχούς και ερημίτες.
Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως από πιστούς σε καιρούς διωγμών στο νησί για να προφυλαχθούν, για να τελούν τις λειτουργίες τους ή για να ενταφιάζουν τους κεκοιμημένους τους. Άλλα από ευλάβεια και τιμή των πιστών σε ένα άγιο τον οποίο σύνδεσαν με την περιοχή, άλλα για άλλους λόγους. Κυρίως όμως στην πλειονότητά τους χρησιμοποιήθηκαν από ασκητές και ερημίτες για να επιτύχουν εντός του σπηλαίο την κάθαρση, τον φωτισμό και την Θέωση.
Αρκετά από αυτά τα σπήλαια ανήκουν σε γνωστούς αγίους της Πάφου που διάλεξαν αυτό τον τρόπο ζωής για να πετύχουν την αγιότητα, άλλα ανήκουν σε άγνωστους ασκητές που απλά έζησαν εκεί, μπορεί να πέτυχαν τον αγιασμό είτε και όχι, πάντως δεν διατηρήθηκε από τους πιστούς το όνομα και η βιωτή τους. Διατηρήθηκε, όμως, το όνομα του αγίου που ήταν αφιερωμένο το σπήλαιο σε έναν ή περισσότερους αγίους των οποίων η τιμή έφθασε στην Κύπρο κυρίως από την Μικρά Ασία, Αίγυπτο, Συρία και Παλαιστίνη ή ακόμα και από άλλους τοπικούς αγίους της Κύπρου.
Πολλά σπήλαια και ασκητήρια παρέμειναν ως είχαν, σε άλλα κτίστηκε δίπλα ή ακόμα και προσαρτήθηκε ναός ή ακόμα και μικρή μονή. Κάποιες μάλιστα γνωστές μεγάλες μονές της Πάφου κτίστηκαν στον χώρο που παλαιότερα υπήρχε ένα τέτοιο ασκητήριο.
(κύριο μέρος)
Ένα πολύ μεγάλο αντικείμενο έρευνας στην Κυπριακή Αγιολογία και Βυζαντινολογία είναι η εξέταση των σπηλαίων, η χρήση τους, η αφιέρωση και ή ονομασία τους. Ιδιαίτερα για την Μητροπολιτική επαρχία Πάφου αυτό δημιουργεί ένα δέος γύρω από τα αναρίθμητα σπήλαια που διασώζει χάρη στην μορφολογία του εδάφους της. Ειδικότερα από την χερσόνησο του Ακάμα μέχρι και το Πισσούρι, δηλαδή όλα τα νότια παράλια που περιλαμβάνονται στη μητροπολιτική επαρχία Πάφου υπάρχουν εκατοντάδες ασκητήρια, που κατά παραδόσεις αλλά και εμφανή σημεία δείχνουν ότι στα περισσότερα από αυτά έζησαν ασκητές. Σε μικρότερο βαθμό αλλά εξίσου σημαντικό αριθμό σπηλαίων και ασκητηρίων συναντάμε και στα βόρεια της επαρχίας Πάφου καθώς και στο εσωτερικό. Τα ασκητήρια αυτά μπορεί είτε να είναι φυσικά σπήλαια, είτε σπήλαια που διαμορφώθηκαν κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή συνήθως ως κοιμητήρια, ή ακόμα και σπήλαια που διαμορφώθηκαν εξ αρχής από τους ίδιους τους ασκητές.
Υπάρχουν αρκετά λαξευτά σπήλαια, τα οποία ήταν Ρωμαϊκά ή Ελληνιστικά και πολλές φορές ταφικοί θάλαμοι τα οποία μετατράπηκαν κατά τους πρώτους Χριστιανικούς αιώνες σε χριστιανικά. Στον ίδιο χώρο που ενταφιάζονταν οι ειδωλολάτρες χρησιμοποιήθηκαν και για ταφές χριστιανών. Στην Πάφο από τα αποστολικά χρόνια συναντάμε τέτοια σπήλαια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι ταφής και κατά συνέπεια ο χώρος ταφής μετατρέπετο σε μαρτύριο, χώρο που τελούσαν εκεί την Θεία Ευχαριστία. Επομένως οι χώροι αυτοί αποκτούσαν ιερότητα λόγω της ταφής κάποιου αποστόλου ή μάρτυρα και μετά την παύση των διωγμών μπορούσε να οικοδομηθεί και ναός πάνω από αυτό. Μπορεί επίσης ένα σπήλαιο να απέκτησε ιερότητα γιατί από εκεί πέρασε κάποιος απόστολος ή εκεί να έγινε κατά την παράδοση πάντοτε ένα θαύμα ενός από τους αποστόλους. Τέτοια σπήλαια ή υπόγειες κρύπτες συναντάμε στην Ποταμιού του αγίου Μνάσωνα, στην Βάσα του αγίου Τίμωνα, στην Αργάκα του αποστόλου Παύλου, στη Γιόλου του αποστόλου Μάρκου, στην Κάτω Πάφο υπόγειες φυλακές που πιθανών όπως μαρτυρούν μεσαιωνικές πηγές να χρησιμοποιήθηκαν για την φυλάκιση των αποστόλων. Επίσης μπορούμε να δούμε Ελληνορωμαϊκά σπήλαια και υπογείους τάφους τα οποία χρησιμοποιήθηκαν από τους Χριστιανούς στους κατά καιρούς διωγμούς για να προφυλαχθούν ή ακόμα και για ταφές στον ίδιο χώρο που θάβονταν οι εθνικοί. Τέτοιες περιπτώσεις παρατηρούμε όπως την Αγία Σολομονή στην Κάτω Πάφο, στον Άγιο Πολλοκέλλαρο στη Γεροσκήπου, στους σπήλιους του Μελέτη στην Πέγεια και αλλού. Αργότερα κατά τη βυζαντινή εποχή τα ίδια σπήλαια φιλοξένησαν μεταξύ άλλων και αριθμό ασκητών. Τα σπήλαια ήταν αφιερωμένα σε ένα ή περισσότερους αγίους με πολλές φορές και με τοιχογραφίες εντός τους όπως για παράδειγμα οι Άγιοι Πέντε στη Γεροσκήπου, ο Άγιος Θεόδωρος και ο Άγιος Γεώργιος στην τοποθεσία Έξω Βρύση στην Πάφο1, ο Προφήτης Ηλίας στο Πισσούρι κ.α.
Τα περισσότερα σπήλαια αναφέρονται σε ασκητές – μοναχούς που είτε τα βρήκαν έτοιμα και τα διαμόρφωσαν, είτε τα διαμόρφωσαν εξ υπαρχής. Τον μοναχισμό και ασκητισμό στο νησί έφεραν πρώτοι κυρίως οι άγιοι Ιλαρίων και Επιφάνιος ο οποίος έγινε και αρχιεπίσκοπος Κύπρου περί το 367. Βασικά ο άγιος Ιλαρίωνας ήταν η αιτία να έρθει ο άγιος Επιφάνιος στην Κύπρο ενώ ο άγιος Επιφάνιος ήταν αυτός που θεμελίωσε τον μοναχισμό. Ο άγιος Επιφάνιος ο οποίος υπήρξε και ο ίδιος μοναχός, ως αρχιεπίσκοπος στην Κύπρο στα 36 χρόνια αρχιεροσύνης του προσκάλεσε πολλούς μοναχούς στην Κύπρο τους οποίους εγκατέστησε σε διάφορα μέρη ιδρύοντας σε όλη την Κύπρο πολλές μοναστικές κοινότητες2. Μοναχοί επίσης θα κατέφθασαν στην Κύπρο την περίοδο της εικονομαχίας (8ος-9ος αιώνες) ενώ κατά τον τον 10ο, 11ο και κυρίως τον 12ο αιώνα επιλέγεται περισσότερο η ανέγερση μεγάλων μοναστικών κέντρων, συνήθως στον χώρο όπου προϋπήρχε παλαιό ασκητήριο. Είναι γνωστό ότι χιλιάδες πρόσφυγες ξεριζώθηκαν από την Ανατολική Μικρά Ασία στα τέλη του 11ου αιώνα που ακολούθησε η ήττα του βυζαντινού στρατού από τους Σελτζούκους στο Ματζικέρτ το 10713. Ενώ βλέπουμε να έρχονται στην Κύπρο μοναχοί κατά εκατοντάδες από τον τέταρτο αιώνα και μετά, μετά τις επιδρομές των μουσουλμάνων κατακτητών στην Παλαιστίνη (Αλαμάνοι άγιοι) καθώς και από την Κωνσταντινούπολη κατά την πρώτη άλωση το 1204 και ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη άλωσή της το 1453.
Δεν αποκλείουμε εκτός από τα Ρωμαϊκά και Ελληνιστικά σπήλαια – τάφους κατά την περίοδο κυρίως των διωγμών των πρώτων αιώνων, την περίοδο των αραβικών επιδρομών ή αργότερα κατά την Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία να δημιουργήθηκαν και κάποια σπήλαια από ασκητές για να προφυλάγονται οι ίδιοι ή και να φυλάγουν εκεί ιερά κειμήλια της μονής ή του ασκητηρίου τους. Τα σπήλαια – ναοί τέτοιου είδους αφιερωμένα σε αγίους θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι εν πρώτοις κτίστηκαν ή καλύτερα διαμορφώθηκαν κατά περιόδους διωγμών.
Στον Ακάμα συναντάμε μεγάλο αριθμό ασκητηρίων και ξωκκλησιών ακόμα δε και αρχαίων οικισμών κατά τη Βυζαντινή εποχή και ακόμα παλαιότερα που δεν έχει γίνει κάποια ιστορική, αρχαιολογική και άλλη επισταμένη μελέτη. Ο Μπάρσκυ που επισκέφθηκε τον Ακάμα αναφέρει ότι συνάντησε σπήλαια και ότι ο τόπος ήταν χώρος όπου άκουσε ότι έζησαν και περιπλανιόνταν πολλοί ερημίτες4. Υπάρχει μάλιστα τοπωνύμιο μέχρι σήμερα με την ονομασία Ερημίτες5.
Παρατηρούμε ότι σε πολλά σπήλαια ή ταφικούς θαλάμους να προσαρτάτο αργότερα ναός ο οποίος εφαπτόταν συνήθως του σπηλαίου όπως π.χ. Αγία Βρυαίνη στα Μανδριά με μεγάλα σπήλαια ανατολικά του ναού, Άγιος Θεράπων στο Πραστειό Αυδήμου, Άγιος Γεώργιος στη Γεροσκήπου, Άγιος Γεώργιος και Προφήτης Ηλίας στο Πισσούρι, Άγιος Κόνωνας στον Ακάμα, Άγιος Κασσιανός στην Αλέκτορα, Άγιος Δημητριανός στο Σαραμά, από παράδοση, παλαιότερα στην βόρεια – δυτική τυφλή αψίδα του ναού των αγίων Σεργίου και Βάκχου στη Κισσούσα6 και σε πολλά άλλα σπήλαια – ναούς7. Να υποθέσουμε ότι κάθε ναός ή τουλάχιστο κάποιοι από τους ναούς που συνδυάζουν τέτοιο μαρτύριο να είχαν τοπικό άγιο ο οποίος τιμόταν και ανέγειραν ομώνυμο ναό; Άξιο προσοχής είναι ότι στις πλείστες φορές σε ότι αφορά την Πάφο τα σπήλαια είναι σε βράχο προς το βορρά και έχουν την είσοδό τους στο νότο, ενώ αργότερα προσαρτάτο σε κάποια από αυτά ο ναός στη είσοδο του σπηλαίου8. Η προς νότο είσοδος του σπηλαίου γινόταν πιστεύουμε για τρεις κυρίως λόγους: α) τα βουνά όπως είναι σχηματισμένα στα νότια του νησιού που έχουμε και τα περισσότερα ασκητήρια βλέπουν προς τη θάλασσα, β) σημαντικός και κύριος λόγος ήταν για να μπορούν κυρίως κατά τις κρύες μέρες του χειμώνα να έχουν περισσότερο ήλιο, γ) από την άλλη συνήθως ο αέρας φυσάει από τα βόρια και ο βόρειος αέρας είναι παγωμένος, έτσι αυτό θα έπρεπε να αποφευχθεί.
Πολλές φορές συναντάμε χώρους όπου προσδιορίζονται με τιμή αγίων. Κάποιες από αυτές υπήρξαν μονές ή μετόχια και άλλες φορές υπήρξαν διαλυθέντες οικισμοί. Ο ναός της μονής ή του οικισμού παρέμεινε στην μνήμη των γύρω κατοίκων, μιας και ο χώρος λατρείας είναι αυτός που τελευταίος σβήνεται αν σβήνεται από την μνήμη των ανθρώπων. Άλλες φορές παρατηρούμε ότι ένας χώρος πιθανόν να συνδέεται με έναν άγιο ή μία ειδωλολατρική λατρεία που επιβίωσε μέσα στο χριστιανισμό με άλλο περιεχόμενο. Τέτοιες περιπτώσεις δύσκολα μπορούμε να της ξεδιαλύνουμε. Xαρακτηριστικά αναφέρουμε τους «αγίους» με ομώνυμα σπήλαια – ναούς: Αρνιακό, Δόντα, Αμπέλη, Κουρνούτα, Ματσουκάρη, Κουτσουλοκέφαλο κλπ. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις τα σεβάσματα αυτά τα συναντάμε ως κτίσματα – ναούς οι οποίοι είναι σε χαλάσματα, άλλοτε ως σπήλαια και άλλοτε μεγάλους βράχους π.χ. πέτρα του αγίου Αγαπητικού στην Επισκοπή, πέτρα του αγίου Αρνιακού στα Χολέτρια κάτω από την οποία το αγίασμα, Πέτρα του αγίου Κουρνούτα στον Άγιο Δημητριανό κλπ. Όλα όμως τα σεβάσματα ήταν απαραίτητα συνδεδεμένα με το νερό. Όπου υπήρχε ρέον νερό ή πηγή η οποία ήταν αστείρευτη και κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Έτσι όπου υπήρχε νερό πολύ απαραίτητο εκεί μπορούσε να υπάρξει οικισμός, μονή, μετόχι ή κάποιος ασκητής να μπορούσε να εγκαταβιώσει. Η πηγή γινόταν αυτόματα και το αγίασμα του αγίου ή της Παναγίας και γενικά του τιμώμενου προσώπου όπου ο ναός ή σπήλαιο τιμάτο.
Σπήλαια και ναοί που κτίζονταν δίπλα ή προσαρτημένα σε αυτά αποτελούσαν πάντοτε και ταφικούς χώρους των κτητόρων ή ασκητών που έζησαν σε αυτά. Μοναδική περίπτωση στην Ποταμού που βρίσκεται στα όρια της μητροπόλεως μας αποτελεί η λαξευτή κατακόμβη με τάφους πάνω από την οποία υπάρχει αφιερωμένος ναός στον άγιο Μνάσωνα. Επίσης οι άγιοι Τίμων και Βαρνάβας εν βάση σε αρκοσόλια εντός του σπηλαίου τους9 ενώ αργότερα ο άγιος Νεόφυτος τάφηκε σε ειδική θήκη εντός του δωματίου του και δίπλα από το ιερό βήμα.
Η σπουδαιότητα των σπηλαίων έγκειται ότι μεγάλη ομάδα αγίων που έζησαν τέτοιο τρόπο ασκητικής ζωής αναδείχθηκαν άγιοι της Εκκλησίας μας. Εκτός από τους τριακοσίους λεγομένους Αλαμάνους οσίους πολλοί άλλοι αγίασαν. Ο Χαράλαμπος Μπούσιας με εισήγηση της Μονής Κύκκου συνέθεσε μάλιστα Kανών Παρακλητικό εις πάντας τους εν Κύπρο διαλάμψαντας Σπηλαιώτας Oσίους ο οποίος εκδόθηκε από την Ιερά Μητρόπολη Κύκκου και Τηλλυρίας το 200910. Σε αυτήν περιλαμβάνει από την Πάφο τους αγίους: Αλέξανδρο, Επιφάνιο και Χαρέτη της Αξίλους, τους οσίους της Αρχιμανδρίτας, τον Βαρνάβα και Τίμωνα της Βάσας, τον Θεοσέβιο Αρσινοήτη, τον Ιλαρίωνα της Επισκοπής, τον Κασσιανό της Αλέκτορας, τον Νεόφυτο τον Έγκλειστο, τον Ονησίφορο της Αναρίτας και τον Σώζοντα της Ασπρογιάς.
Για να κατανοήσουμε πως λειτουργούσαν τα σπήλαια, ασκητήρια και μετόχια μπορούμε να τα παρεμβάλουμε με ασκητήρια στο Άγιο Όρος και αλλού όπου παλαιότερα αλλά και μέχρι τις μέρες μας λειτουργούν κατά παρόμοιο τρόπο. Παρατηρούμε επομένως τα εξής:
Α) Γιατί επιλέγονταν τα σπήλαια από τους ασκητές άλλοτε και σήμερα. Ενώ θα μπορούσαν οι ασκητές να χρησιμοποιήσουν κατοικίες για να ασκητεύουν σε μονές όπως και γινόταν παράλληλα, πολλοί επέλεγαν τα σπήλαια για πολλούς λόγους όπως: Για περισσότερη σκληραγωγία και άσκηση, για το απόμερο του τόπου και για την κατάνυξη που προσφέρει ένα σπήλαιο μέσα στη φύση, της ησυχίας, για να μιμηθούν παλαιότερους ασκητές, Για να ζήσουν σε χώρους που αγίασαν παλαιότεροι ασκητές. και άλλοι λόγοι που μόνο οι ασκητές και άγιοι γνωρίζουν11. Από τους πρώτους ασκητές βλέπουμε βέβαια να χρησιμοποιούν ασκητήρια ή χώρους ταφής ειδωλολατρών. Οι ασκητές αυτοί εκδίωκαν τα δαιμόνια από εκεί και κατοικούσαν οι ίδιοι όπως ο άγιος Ιλαρίωνας στην Πάφο καθώς και στην Επισκοπή του Μωρού Νερού. Νεότεροι ασκητές επέλεγαν ευλογημένα ασκητήρια από προηγούμενους ασκητές, όπως έκανε ο άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής για να πάρουν την χάρη των προηγούμενων αγίων.
Β) Να υπάρχουν διαφορετικοί χώροι τιμής ενός αγίου όπως του αγίου Κενδέα στην Πάφο και στο Αυγόρου για παράδειγμα ή τα αρκετά σπήλαια του αγίου Δημητριανού ή και του αγίου Νεοφύτου ακόμα. Ο απλούστερος λόγος είναι η μετακίνηση των ασκητών από τόπο σε τόπο, όπως του αγίου Ιλαρίωνα σε διάφορα μέρη και στην Πάφο ακόμα, το ίδιο και σύγχρονοι όσιοι ασκητές έζησαν σε διάφορα μέρη, επομένως οι χώροι – σπήλαια που έζησαν μετατράπηκαν σε χώρους τιμής τους. Επίσης υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ομώνυμοι άγιοι λόγω του ότι δεν γνωρίζαμε στοιχεία του βίου τους να συμπτύχθηκαν σε ένα γνωστότερο ομώνυμο άγιο. Επομένως δεν αποκλείεται δύο οι και περισσότεροι άγιοι με το ίδιο όνομα να έζησαν σε διαφορετικό χώρο και αργότερα να ταυτίστηκαν όπως αυτό πιθανών να συνέβη με τον άγιο Μνάσωνα της Ποταμιούς.
Γ) Γιατί βλέπουμε αφιερώσεις σπηλαίων σε αγίους που ξέρουμε ότι δεν ήρθαν ποτέ στην Κύπρο. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι ο κάθε άγιος δεν παύει να ζει με τον θάνατό του, μπορεί να μην ήρθε ενώσω ζούσε στην παρούσα ζωή αλλά να έκανε την εμφάνισή του είτε οφθαλμοφανώς, είτε δια οράματος, είτε με ένα θαύμα στην περιοχή. Επίσης ασκητές ερχόμενοι πρόσφυγες από την Μικρά Ασία, Παλαιστίνη, Αίγυπτο και αλλού δημιουργώντας ένα σπήλαιο το αφιέρωναν στον άγιο τους που τιμούσαν στον τόπο τους όπως π.χ. Άγιοι Πατέρες Αρχιμανδρίτα, Άγιοι Πέντε Γεροσκήπου, είκοσι και πλέον σπήλαια ή χώροι τιμής του αγίου Κουρνούτα σε διάφορες κοινότητες της Πάφου κ.ά. Στην Εγκλείστρα του αγίου Νεοφύτου βλέπουμε ότι ο ίδιος ο άγιος Νεόφυτος σε ένα σπήλαιο το οποίο λάξευσε ο ίδιος το αφιερώνει στον Τίμιο Πρόδρομο. Δεν σημαίνει ότι εκεί είχε ασκητέψει ο Τίμιος Πρόδρομος! Επίσης σπήλαια με ονομασίες που καθαρά βλέπουμε ότι δεν σχετίζονται με τοπικούς αγίους συναντούμε πάρα πολλές όπως η Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα στις Αρόδες η Παναγία Φανερωμένη στην Πάφο και σε άλλες περιοχές της Κύπρου, σπήλαια του αγίου Γεωργίου στη Γεροσκήπου, στην Αξύλου, σπήλαιο της Αγίας Ελένης στην Καλλέπεια, στην Ακουρσό και αλλού, η Αγία Σολομωνή στην Κάτω Πάφο, ο άγιος Δημήτριος στις Κέδαρες, ο Προφήτης Ηλίας και ο Άγιος Γεώργιος στο Πισσούρι, ενώ ένα άλλο φυσικό σπήλαιο στην ίδια κοινότητα πρόσφατα μετατράπηκε σε ναό του αγίου Σπυρίδωνα χωρίς να έχει σχέση με τον άγιο αυτό. Αυτά όλα καταδεικνύουν ότι οι ασκητές και πιστοί ακόμα αφιέρωναν το σπήλαιο σε κάποιον άγιο ως τύπου ναό και αυτό έμενε και όχι ότι ο ίδιος ο άγιος πως έζησε εκεί. Το όνομα του ασκητή περιέπεσε σε λήθη αλλά όχι όμως και του χώρου τιμής του αγίου που αφιερώθηκε το σπήλαιο. Ακόμα δεν σημαίνει ότι ένα σπήλαιο για παράδειγμα επειδή είναι αφιερωμένο στον άγιο Γεώργιο ή Δημήτριο ότι δεν μπορεί να σχετίζεται με ομώνυμο τοπικό άγιο. Όπως παρατηρούμε πληθώρα ομώνυμων αγίων μπορεί πράγματι να υπήρχε άλλος άγιος με το ίδιο όνομα. Λόγω του ότι συνήθως ομώνυμοι άγιοι εόρταζαν την ίδια μέρα, χρησιμοποιούσαν οι πιστοί την ίδια ακολουθία και εικόνα η ταύτιση ήταν φυσικό επακόλουθο. Σημειώνεται ότι θα ήταν πολύ πιθανόν να είναι όντως ξεχωριστοί άγιοι καθότι το όνομα Θεόδωρος για παράδειγμα είναι συνηθισμένο όνομα και άρα και κάποιοι που αγίασαν θα είχαν αυτό το όνομα12. Υπήρχε γενικώς μια τάση παλαιότερα στην άγνοια των πιστών να μην κατανοούν ότι μπορεί να υπάρχουν περισσότεροι του ενός άγιοι με το ίδιο όνομα.
Παρατηρείται πολλά σπήλαια – ασκητήρια από ένα ή περισσότερους ασκητές να αποτέλεσαν την αρχή για να κτιστούν πολύ αργότερα πάνω σε αυτά ή δίπλα από αυτά μεγάλες μονές. Από αυτές κάποιες επιβίωσαν μέχρι τις μέρες μας ενώ κάποιες εγκαταλείφθηκαν για διάφορους λόγους όπως οι σφαγές μοναχών και λεηλασίες μονών κατά τις αραβικές επιδρομές, κατά την έναρξη της Τουρκοκρατίας και με τα γεγονότα και αυτά που ακολούθησαν του 1821. Από όσες μονές επιβίωσαν μέχρι σήμερα δεικνύονται ακόμα και σήμερα παρά τη μονή, σπήλαια και τάφοι ασκητών. Από αυτές τις μονές που ξεκίνησαν πρώτα ως απλά ασκητήρια και μετά εξελίχθηκαν σε μεγάλες μονές και είναι σήμερα σε λειτουργία στη Πάφο είναι: η μονή του Αγίου Νεοφύτου, η Αγία Μονή ή Μονή των Ιερέων, η μονή Χρυσορρογιατίσσης με τα γνωστά σπήλαια της Κρεμαστής13, η μονή Τροοδιτίσσης με ασκητήριο παρά την μονή. Από την άλλη σπήλαια και ασκητήρια που εξελίχθηκαν σε μονές και που σήμερα εγκαταλείφθηκαν ή υπάρχουν μόνο ο ναός τους είναι: η μονή του Αγίου Κωνσταντίνου – Έγκλειστρο παρά την Σουσκιού, η μονή του Αγίου Θεοδοσίου – σπήλαιο Αγίων Πατέρων στην Αρχιμανδρίτα, η μονή του Αγίου Αρκαδίου παρά τον Άγιο Μερκούριο Λυσού, η μονή Αγίου Θεοσεβίου στη Φιλούσα Χρυσοχούς, η μονή Αγίου Κόνωνος στον Ακάμα14, η Μονή Παναγίας Χρυσοπατερίτισσας στον Πωμό15.
Να σημειώσουμε τέλος ότι πολλά απλά σπήλαια που μπορεί να μην υπήρξαν ποτέ χώρος ασκητών αλλά απλά λόγω ενός εικονίσματος που τοποθετήθηκε στη συνέχεια έγιναν αιτία για να ανεγερθούν δίπλα μικροί ή μεγάλοι ναοί. Τέτοιες περιπτώσεις έχουμε για παράδειγμα τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Πολέμι, την Παναγία Φωτολάμπουσα στις Κέδαρες κ.ά.
Υποσημειώσεις
- Τσικνόπουλλος, Ιστορία, σ. 57-58. ↩︎
- Τις μονές αυτές το 385 περιήλθε προσκυνηματικώς από τη Ρώμη η συγκλητική οσία Παύλα, μαθήτρια του αγίου Ιερωνύμου, ενισχύοντας τις και οικονομικά. Χαρίτων Σταυροβουνιώτης, «Οσία Βρυώνα (Βριένη) η Θαυματουργός, ΚΣ, τμ. 2009, σ. 72»· 108η επιστολή του Οσίου Ιερωνύμου (λατινικά) προς την Ευστόχιον, θυγατέρα της Παύλης. Migne, Patrologia Latina (PL), τμ. 22, σ. 882, §7. ↩︎
- Περισσότερα: Μόρφου Νεόφυτος, «Μικρά Ασία και Συροπαλαιστίνη η πνευματική ενδοχώρα…», ό.π., σ. 305-326 (στη σ. 321-322). ↩︎
- Ανδρέας Στυλιανός, «Αι Περιηγήσεις του Ρώσου Μοναχού Βασιλείου Μπάρσκυ εν Κύπρω» ΚΣ, Δελτίον της εταιρίας Κυπριακών Σπουδών, τμ. 21, Λευκωσία 1957, σ. 74. ↩︎
- Περισσότερα για τον Ακάμα βλ.: Παυλίδη, «Οι Ερημίτες του Ακάμα…», ό.π., σ. 150-155,καθώς επίσης και στα πιο κάτω κεφάλαια που θα εξετάσουμε τους αγίους Επιφάνιο και Νικόλαο. ↩︎
- Για την αναφορά αυτή και τον ναό των αγίων Σεργίου και Βάκχου βλ. περισσότερα: Δημήτριος Καππαής, Ο βίος των αγίων μαρτύρων Σεργίου και Βάκχου, Κισσούσα 2018, σ. 26-27. ↩︎
- Ό ναός του οσίου Κυριάκου του εν Ευρύχου συνδυάζεται με τον τάφο του αγίου – μαρτύριον. Ο ναός είναι του 15ου αιώνα ενώ είναι προσαρτημένο το μαρτύριο στα βόρεια που χρονολογείται τον 11ο αιώνα εποχή που έζησε και ετάφη ο όσιος Κυριακός. ↩︎
- Υπάρχουν και εξαιρέσεις όπως το σπήλαιο και ναός του προφήτη Ηλία στο Πισσούρι, όπου βλέπουν προς βορρά. ↩︎
- Από την υπόλοιπη Κύπρο αναφέρουμε μερικά σπήλαια: Μεγάλο σπήλαιο με αγίασμα του αγίου Γεωργίου στο Μάμμαρι με αναρίθμητα απολιθώματα από όστρακα από τη θάλασσα πριν η Κύπρος αναδυθεί από αυτήν. Σπήλαιο και πάνω από αυτό ναός της Παναγίας Λαμπαδιώτισσας στο Μιτσερό στην κορυφή του λόφου Κορώνη. Σπήλαιο και δίπλα εκκλησάκι αφιερωμένο στον άγιο Αντώνιο στη Σωτήρα Αμμοχώστου. Σπήλαιο – ασκητήριο αγίας Φωτούς Καρπασίτιδας και δίπλα εκκλησία της στον Άγιο Ανδρόνικο Καρπασίας. Σπήλαιο – ασκητήριο αγίου Συνεσίου και δίπλα ο ναός του στο κατεχόμενο Ριζοκάρπασο και πολλά άλλα. ↩︎
- Χαράλαμπος Μπούσιας, Kανών Παρακλητικός εις πάντας τους εν Kύπρω διαλαμψάντας Σπηλαιώτας Oσίους, Αθήνα 2009. ↩︎
- Τα σπήλαια συνδέονται τις περισσότερες φορές με την περισσότερη άσκηση την οποία επιδίωκαν και επιδιώκουν οι μεγάλοι ασκητές. Ένας άγιος επίσκοπος και ιατρός ο άγιος Βλάσιος επίσκοπος Σεβαστείας (11 Φεβρουαρίου) εγκαταλείπει το αρχιερατικό του λειτούργημα και καταφεύγει σε σπήλαιο μαζί με τα άγρια θηρία για σκοπούς περισσότερης άσκησης. Πολλοί άλλοι όσιοι παλαιότεροι και σύγχρονοί μας, ενώ είχαν την επιλογή να ζήσουν σε μονές επιλέγουν να ζουν σε απομονωμένα σπήλαια. Ένα παράδειγμα των ημερών μας αποτελεί ο μοναχός Μωϋσής στην Μονή Καρακάλλου που ενώ στην κοσμική του ζωή έζησε με ανέσεις, όταν έγινε μοναχός επέλεξε να ζήσει με άκρα ασκητικότατα σε σπήλαιο της περιοχής. ↩︎
- http://www.diakonima.gr/ (προσβάσιμο: 16.12.2020). ↩︎
- Αναφέρονται τα ασκητήρια στην Κρεμαστή με τον μοναχό Ιγνάτιο και τους συνασκητές του. ↩︎
- Ασκητήρια υπήρχαν ανατολικότερα του ναού καθώς και ο τόπος όπου ο ναός σήμερα πιθανόν να ήταν εξέλιξη σπηλαίου Για ασκητήρια στον Ακάμα βλ.: Παυλίδη, «Οι Ερημίτες του Ακάμα…», ό.π., σ. 150-155. ↩︎
- Λέγεται από τους κατοίκους της περιοχής ότι ανατολικά της μονής προς την κοίτη του μικρού ποταμού υπήρχε σπήλαιο. Η μονή προφανώς ήταν η εξέλιξη του σπηλαίου από παλαιό ασκητή ή εικόνα που βρέθηκε. ↩︎
